Met plezier stel ik U de driedelige Mercatoratlas voor, die het Museum Plantin-Moretus dankzij Uw financiële bijdrage heeft laten restaureren. Graag wil ik U toelichten wat voor een bijzonder boek dit is. Vervolgens wil ik met behulp van foto’s van vóór, tijdens, en na aantonen hoe broodnodig de restauratie wel was.

Deze Mercatoratlas wordt gemeenzaam naar de wereldberoemde cartograaf genoemd. In werkelijkheid was Gerard Mercator op het moment dat deze atlas werd uitgegeven reeds enkele decennia overleden. Hoewel geboren in Rupelmonde, werkte Mercator sinds het midden van de zestiende eeuw in Duisburg in het Ruhrgebied als cartograaf en maker van globes. Hij startte er een ambitieus en omvangrijk atlasproject op, dat zowel de uitgave van moderne kaarten van de recent ontdekte wereld als de klassieke kaarten van de oud-Griekse geograaf Ptolemæus omvatte. Mercator overleed reeds lang voor de afronding van zijn project. Hij heeft in zijn leven slechts enkele deeltjes van zijn atlasproject kunnen publiceren.

Zijn zoon Rumold pikte de draad op, en publiceerde in 1595 de eerste Mercatoratlas. Deze atlas was ook de allereerste atlas met het woord ‘Atlas’ in de titel. Sindsdien werd het woord gebruikelijk voor elk boek met geografische kaarten. Helaas overleed Rumold evenals zijn vader voor de voltooiing van het atlasproject. Het project lag enkele jaren stil totdat Mercators kleinzoon de koperplaten verkocht aan de Amsterdamse graveur en uitgever van kaartboeken Judocus Hondius.

Joost De Hondt zoals zijn Nederlandse naam luidde, was net als Mercator geboren in Vlaanderen, maar dan in het dorp Wakken nabij Waregem. Als protestant week hij eerst uit naar Engeland. Later vestigde hij zich in de Kalverstraat te Amsterdam in het huis ‘De Wackere Hondt’, wat een toespeling op zijn geboortedorp en familienaam is. Judocus Hondius voltooide de Mercatoratlas met 36 nieuwe kaarten. Samen met de Amsterdamse uitgever Cornelis Claesz. publiceerde hij in 1606 de eerste complete Mercatoratlas.

Nadien gaven Hondius en zijn erfgenamen nog verscheidene atlassen in vijf verschillende talen uit. Als antwoord op de concurrentie voegden ze meer en meer nieuwe kaarten toe aan de oorspronkelijke Mercatoratlas. Op een bepaald moment splitsten de erfgenamen van Hondius de uit zijn voegen barstende atlas in twee delen.

Onze atlas is een exemplaar van de eerste Latijnse editie van de ‘Atlas Novus’ oftewel ‘Nieuwe Atlas’. Deze editie van 1638 bevat voor het eerst drie volumes. Hondius zoon Henricus en zijn schoonzoon Johannes Janssonius vernieuwden in deze editie hun atlasconcept voor de komende decennia.
Als reactie pakte hun belangrijkste concurrent Willem Jansz. Blaeu voor zijn kaartenboek prompt uit met de titel ‘Novus Atlas’. Zo bestond de ‘Atlas Novus’ van Hondius en Janssonius naast de ‘Novus Atlas’ van Blaeu. Later groeide de driedelige ‘Atlas Novus’ geleidelijk met drie bijkomende volumes. Van de eerste editie van de ‘Atlas Novus’ van 1638 zijn er behalve ons exemplaar nog minstens 40 exemplaren bekend.
Maar het derde deel van ons exemplaar is een unicum. Het is het enig bekende exemplaar waarbij de gegraveerde titelpagina 1636 als datum heeft. Sommigen veronderstellen dat het vooruitloopt op de driedelige editie van 1638. Vermoedelijk gebruikte Hondius gewoon een resterende voorraad titelpagina’s van 1636 op. De samenstelling van de kaarten is alleszins identiek met de overige bekende exemplaren van het derde deel.

375 jaar is een mooie leeftijd voor een atlas. Na zoveel jaren werden de ouderdomskwalen steeds talrijker. De atlas had doorheen de jaren veel stof en oppervlaktevuil vergaard. Dat is normaal voor een boek dat steeds rechtop in het rek staat. De ruggen van de originele perkamenten banden waren ontzettend stijf geworden onder invloed van luchtvervuiling en te droge lucht. Bij manipulatie braken er stukjes af, waardoor er grote lacunes in de ruggen ontstonden. Vooral het derde deel had hier sterk onder geleden, de eerste twee delen in mindere mate. Daarenboven vertoonden de perkamenten banden van de atlas ook scheuren. De bindingen hadden schade opgelopen. In het tweede deel was de kapitaalband zelfs onherstelbaar beschadigd. Tal van kaarten vertoonden scheuren, lacunes, of valse plooien. Sommige kaartranden waren uitgerafeld. Enkele kaarten waren sterk verzuurd en hadden daarom een donkerbruine kleur.

Een grondige restauratie drong zich dus op. Dankzij het chemiebedrijf Evonik Degussa, de Rotary Club Antwerpen-Schelde, en haar Vriendenvereniging kon het Museum de broodnodige verzorging aan de atlas verstrekken. In 2012 vertrouwden we de restauratie van het tweede deel toe aan papierrestauratrice Martine Eeckhout. Een jaar later volgde het eerste deel, en vorig jaar het laatste deel. Het Museum vertrouwt reeds vele jaren restauraties van haar kwetsbare preciosa toe aan Martine Eeckhout. Zij levert steeds zorgvuldig werk af, en ook bij de Mercatoratlas heeft ze ons helemaal niet teleurgesteld. Martine heeft de atlassen eerst droog gereinigd. Vervolgens behandelde ze de noodlijdende kaarten. Ze vlakte de valse plooien en vulde de lacunes op met Japans papier. Met een speciale ether-oplossing neutraliseerde ze het zuur in de verzuurde kaarten. Nadien concentreerde ze zich op de banden. Voorzichtig maakte ze de rug bloot. Ze vulde de lacunes aan met nieuw perkament. Ten slotte herstelde ze het naaiwerk van de binding.

Het resultaat van de restauratie kunt U hier bewonderen. We zijn verheugd om de Mercatoratlas opnieuw in goede staat aan U te tonen. Daarom wil het Museum nogmaals haar oprechte dank betuigen voor Uw financiële bijdrage die de restauratie heeft mogelijk gemaakt.