Op 8 en 16 november 2018 nam
dr. D. Imhof, conservator Boeken en Archief van het Museum Plantin Moretus, de Plantin Vrienden mee op een boeiende ontdekkingstocht door de wondere wereld van het barokboek.
Dit is het relaas van Vriend MPM Francine Demuylder op bezoek op
8 november.
[su_spacer]
Met veel humor vertelde Dirk ons grote en kleine verhalen over de creatie, de uitvoering, de verkoop en de impact van deze 17de-eeuwse innovatie in de boekdrukkunst. Een uitnodigend,  allegorisch titelblad, klassevolle en gevarieerde typografie moeten de lezer vanaf de eerste pagina boeien.

[su_spoiler title=”meer | minder lezen” style=”simple” icon=”arrow”]

Balthasar Moretus en P.P. Rubens zorgen voor het barokboek
Balthasar Moretus en P.P. Rubens drukten ontegensprekelijk hun stempel op deze nieuwe beeldtaal. Zij lieten samen menige van de door de internationale elite meest gewaarde werken ontwerpen en uitgeven. En zeggen dat hun samenwerking voor een deel te danken was aan Filips Rubens, die als eerste een boek bij Balthasar liet uitgeven geïllustreerd met tekeningen van zijn broer Pieter Paul.

De kwaliteit van een barokboek was het resultaat van een goed werkend team:  kunstenaars, graveurs, zetters, correctoren en drukkers, een hele wereld geleid en georkestreerd door Balthasar Moretus.

Balthasar als dirigent
Hij zorgde ervoor dat er geen valse noten gespeeld werden op het concert dat hij had geïnitieerd. Hij maakte van in het begin zijn ideeën duidelijk hoe hij o.a. de illustratie van de titelpagina zag en hield tijdens het hele drukproces de touwtjes stevig in handen. Een mooi voorbeeld hiervan was het eerste barokboek dat hij met zijn broer Jan II uitgaf, het Brevarium Romanum.

Illustratoren in de familie
Er ontstonden vaak langdurige familierelaties zoals met de Quellins, de Galles of met Mallery, (Karel Mallery was getrouwd met de dochter van Philips Galle, Catharina. Een van haar schoonzussen was Catharina Moerentorff (Moretus). De vraag werd soms geopperd wie nu echt de kunstenaar was: de tekenaar van de illustratie of de graveerder die de tekening in spiegelbeeld moest hertekenen en op de koperplaat overbrengen?

Boeken, een kostbaar goed
De boeken waren vrij prijzig, wat soms tot een botsing met de kerk, de pastoors, kon leiden die deze boeken niet konden betalen. De boeken werden dan ook in verschillende formaten aangeboden tegen verschillende prijzen.

De kosten voor het drukken/uitgeven van boeken werden meestal betaald door de auteurs. Zij kochten hun boeken aan om ze verder te verkopen maar als goede zakenman bood Balthasar de boeken ook aan doorverkopers aan. De samenwerking uitgever-auteur werd dikwijls niet met een geschreven contract bezegeld.

Balthasar moest soms delicate interacties met de opdrachtgevers/auteurs in goede banen leiden en dat was niet altijd evident, want het waren vaak politiek, religieus, sociaal, kortom marketingsgewijs, belangrijke contacten. Om kosten te drukken wilden ze vaak hun eigen illustraties gebruiken i.p.v. deze te laten maken door Balthasars preferentiële kunstenaars/graveurs en dat draaide soms slecht uit.
Balthasar wenste alleen kwaliteit uit te geven en illustraties speelden daarbij een belangrijke rol.
Als de geleverde platen niet beantwoordden aan de door Balthasar gestelde normen moest hij een oplossing bedenken. Dat kostte hem handen vol geld en veel tijdverlies zoals bij de De Militia Equestri en de
De symbolis heroicis libri.

De illustratie in het barokboek

Toen we de titelbladen van de Latijnse barokversie in de Crux Triumphans zagen liggen naast de oorspronkelijke Italiaanse prebarokversie werd onmiddellijk duidelijk waarom de elite bij Balthasar en Rubens wou zijn: van een emotieloos, statisch beeld naar een vol beweging en pathos. Het vinden van geschikte modellen -voorbeelden voor het aanmaken van portret /persoonillustraties- was ook niet vanzelfsprekend. Balthasar stond erop dat portretten klopten en dat kon uitdraaien op een lange zoektocht zoals bv. voor de afbeelding van prins Ferdinand in de Exercitatio theological.

Balthasar hield van evenwichtige lay-out, waarbij geen ruimte verloren ging aan blanco pagina’s, en illustraties volop tot hun recht kwamen. Hij kon zelfs auteurs opleggen hun boektitels of hele stukken tekst in te korten opdat ze beter in de opmaak zouden kaderen.

De mythologie en de kerkelijke iconografie waren grote inspiratiebronnen bij het ontwerpen van illustraties. Balthasar Moretus en P.P. Rubens waren er experten in en genoten de nodige autoriteit om hun visies door te drukken bij het ontwerpen van de illustraties, ook tegenover vooraanstaande theologen.

Illustraties, zeker van Rubens’ hand, en koperplaten waren kostbaar en werden bij latere edities van boeken ook “gerecycleerd”. Zo werd bij een herdruk van het Brevarium Romanum de ontwerptekening, door Rubens gemaakt voor de titelpagina, hergebruikt waarbij wel het pauselijke wapenschild werd vervangen door dat van de toenmalige paus. Omdat Balthasar naar de kosten keek gebruikte hij sommige koperplaten bij het uitgeven van verschillende auteurs.

Opera Omnia van Lipsius
Bijzonder indrukwekkend is de Opera omnia van Justus Lipsius: een levensdroom van Balthasar die een grote bewondering had voor zijn leermeester. Dit meesterwerk zal jaren werk vragen, de uitgave telkens weer uitgesteld vanwege de correcties in foutieve teksten. In 1637 verschenen, na 7 jaar werk, de 4 delen met voor deel I een bijzonder expressieve titelpagina van P.P. Rubens die de politieke en filosofische visies van Lipsius bijzonder mooi weergeeft.

Ook poëzie kwam aan bod, met zelfs een spoor van Rubens’ ijdelheid. Voor een dichtbundel van Bauhusius maakte Rubens een mythologisch ontwerp waarover hij zelf zeer tevreden was.

Quellin wwordt erbij betrokken
Het langdurig bestaan van het barokboek en de navolging moest worden verzekerd.
De vrienden Rubens en Balthasar worden ouder: ze zullen op nog geen jaar interval overlijden en vanaf 1630 wordt E. Quellin betrokken bij de nieuwe ontwerpen. Deze krijgt soms politiek zeer gevoelige onderwerpen, zoals de pamfletten van M. de Morgues, Diverses pieces pour la defense de la royne mere du roy, Hij was de biechtvader van Maria de Medici, door haar zoon Lodewijk XIII uit Frankrijk verbannen en de pamfletten waren gericht tegen kardinaal Richelieu, de adviseur van Lodewijk XIII en Maria’s vijand.

Maria zou alles betalen en vanwege de politieke gevoeligheid zouden de pamfletten zonder verantwoordelijke uitgever worden uitgegeven. Ook het ontwerpen van de titelpagina werd een harde klus en vereiste veel overleg tussen E. Quellin, Balthasar en de auteur. Ondanks dat moest net voor de druk nog een verbetering aangebracht worden en men besloot dan maar op het ontwerp van de titelpagina een correctiestrookje te lijmen!

Een ander voorbeeld van de illustratie-impact bij politiek-historische onderwerpen was te zien in het boek Philippus Prudens die de heerschappij van de Spaanse monarchie verdedigde. Quellin moest de zoon van Filips III van Spanje, Ferdinand, die reeds op
10 jaar tot kardinaal benoemd was en op zijn 25ste als aartshertog Ferdinand landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden werd, in volle wapenuitrusting voorstellen, als politieke leider. Zijn kardinaalshoed was bijzaak.

Kortom, Dirk maakte met ons een fascinerende tocht door de aangrijpende wereld van het barokboek, een wereld van meesterlijke kunst, organisatie en onderhandelingstalent, van vriendschap en samenwerking.

Bedankt Dirk voor al dat moois, de leuke verhalen en weetjes.

Francine Demuylder [/su_spoiler]