Op zondag 28 februari gaf Mark Hendrickx een lezing voor een 20-tal Vrienden MPMPK over de kaart “Antwerpia in Brabantia”. Deze kaart toont ons het uitzicht van de stad Antwerpen van rond ca. 1524-1528 (auteur onbekend). Van deze kaart zijn nog slechts twee exemplaren bekend: één in de Bibliothèque Nationale de France te Parijs en één in het Rijksmuseum te Amsterdam. Vele vrienden zullen nog herinneren dat het exemplaar uit Amsterdam afgelopen jaar te zien was op de tentoonstelling “De stad getekend” in het Plantin-Moretus museum, waar deze samen met vele andere kaarten van Antwerpen uit de 16de eeuw kon bekeken worden met het ons uit het museum zo bekende monumentale plan van Vergilius Bononiensis van 1565.

[su_spoiler title=”meer | minder lezen” style=”simple” icon=”arrow”]

Verschillen met de kaart van Bononiensis
Met deze kaart heeft het enkele verschillen: allereerst hebben we te doen met een vogelvluchtkaart vanuit het westen i.p.v. het oosten. Daarnaast toont het plan ons een zicht van Antwerpen van enkele decennia eerder, waardoor we een uitzicht van de stad krijgen van voor de vele grote vernieuwingen uit de Gouden Eeuw. Zo zien we nog de laatmiddeleeuwse omwalling met zijn hoge muren en talrijke torens i.p.v. de later gebouwde Spaanse omwalling, ontbreken gebouwen als het nieuwe stadhuis van 1565, het tapissierspand, het Hanzehuis, het Hessenhuis en zien we nog niet de uitbreiding van de stad naar het oosten met de Nieuwstad. Daarentegen zien we andere gebouwen die op het plan van 1565 al verdwenen zijn; denken we bijvoorbeeld aan het oude stadhuis, de Oude Beurs en het Begijnhof buiten de omwalling. Ten slotte is er het verschil in grootte: het hier besproken plan is een kopergravure die gedrukt werd op 2 vellen, het plan van 1565 is een met de hand ingekleurde houtsnede bestaande uit 16 vellen.

Een zeer gedetailleerd plan
Ondanks het kleinere formaat bevat het plan echter ongelofelijk veel details, die niet zozeer met het blote oog opvallen (of vergrootglas, zoals het mogelijk was op de tentoonstelling) maar bij vergroting op computerscherm op een ingescande versie met hoge resolutie duidelijk zichtbaar worden. Marc Hendrickx heeft op deze manier deze prent grondig bestudeerd en onder meer aan de hand van oude foto’s van verdwenen gebouwen deze kunnen identificeren op het plan. Zo kwam hij tot talrijke verrassende ontdekkingen die amper in de literatuur tot nu toe besproken zijn.

Vooreerst dit: het plan bevat ook onnauwkeurigheden. Sommige straten worden verkeerd voorgesteld (gebogen of juist recht, verkeerd georinteerd,…), bruggen over de ruien en vesten worden hoger voorgesteld dan ze in werkelijkheid waren, gebouwen als de Oude Beurs worden te groot voorgesteld (waarschijnlijk om de aandacht er op te trekken) of juist te klein, enz. Dit mag ons echter niet afleiden van de enorme hoeveelheid informatie die deze kaart ons kan bieden over een periode van onze stad waarover qua uitzicht minder is geweten dan van deze uit latere jaren in dezelfde eeuw toen Antwerpen echt zijn hoogtepunt bereikte als handelsstad. En dit werd in de lezing ten overvloed bewezen!

Mark Hendrickx leidde ons door een groot deel van de stad
Hij vertrok aan de Grote Markt met het oude stadhuis. Vervolgens ging het langs de Oude Beurs, richting huis van Aken t.h.v. de latere Carolus-Borromeuskerk, het huis van Portugal en het huis van de Hochstetters t.h.v. de oude brandweerkazerne en de Borzestraat (met vroegere naam Hochstettersstraat). Aan de Houten Eeckhof t.h.v. de latere Stadswaag naast het vroegere Minderbroedersklooster, dat vroeger als militaire opslagplaats werd gebruikt, zagen we de kanonnen op de binnenplaats opgesteld. Op de Paardenmarkt kwamen we ruiters te paard tegen! In de tuin van het Falcontinnenklooster zagen we een eigenaardigheid: een zware alleenstaande vierhoekige toren met op de hoeken bovenaan kleinere torentjes. Deze vertoont gelijkenissen met stenen torens zoals deze die zich in de middeleeuwen bevonden in Brugge en Gent. Zou het hier misschien om een wachttoren kunnen gaan die oorspronkelijk apart stond maar door latere uitbreiding van de stad en bebouwing in het klooster is komen te liggen? Een gelijkaardig gebouw kwamen we later tegen thv het vroege Burchtplein (deze omgeving is later in de tweede helft van de 19de eeuw verdwenen bij de rechttrekking van de Schelde): op basis van plannen van de gebouwen thv de Burcht konden we ons een idee vormen van dit gebouw dat waarschijnlijk het huis de Grote Gans voorstelt. Thv de Haringvliet (Koolkaai) zagen we ook de haring hangen. Na de Burchtomgeving kwamen we aan aan bij de vroegere Boter-, Zout-, Suikerrui waar weer zo een detail te zien was dat amper opvalt: een van de bruggen lijkt bebouwd te zijn. Een mini-Ponte Vecchio in Antwerpen?

Vervolgens trokken we zuidwaarts van de Grote Markt. We kregen een idee van hoe de omgeving rond ons geliefd museum eruit zag nog voor er sprake was van een zekere Plantin. Nog geen Vrijdagmarkt, maar wel de gebouwen op het hof van Spangen, van ridder Cornelis van Spangen. Op de hoek van de Hoogstraat-Heilige Geeststraat zagen we een opvallende poort: de ingang tot het hof? Blijkbaar was er ook op het domein een duifhuis (zoals die nog op meerdere plaatsen op het plan te vinden waren). De Sint-Janspoort en Kammerpoort zijn ook nog aanwezig ondanks dat de stad al veel verder is uitgebreid. Aan de andere kant van de Hoogstraat zagen we aan de plaatsing van de huizen dat er blijkbaar nog een straat lag tussen de Sint-Jansvliet en Vlasmarkt. Mogelijk was er dus een straat die de Sint-Janspoort verbond met de Pieter Potstraat om zich zo te kunnen begeven richting Burcht – maar die niet meer bestond toen het plan van Vergilius Bononiensis werd gemaakt. Aan de Steenhouwersvest zagen we tevens nog enkele opvallende pagaddertorens, waarvan één ongetwijfeld deze van het huis van de bankiers de Fuggers was.

In de vroegere schuttersvelden zagen we constructies die mogelijk gebruikt werden om achter te schuilen wanneer men aan het schieten was! Eindigen deden we aan het Vleminckveld (met weer zo een onopvallende constructie: blijkbaar een stenen paal; Mark Hendrickx wees erop dat in archiefdocumenten sprake is van de “Blauwe Steen” in deze straat – niet deze van de kaaimuren… – zou dit hier naar kunnen verwijzen?).

Meer weten?
U ziet het al: Mark Hendrickx kon ongetwijfeld over nog talrijke andere details op de kaart vertellen. De afwezigen hadden ongelijk. Voor hen, maar ook voor de aanwezigen die nog meer informatie willen hebben over dit plan kunnen we nog doorverwijzen naar de tekst van Mark Hendrickx: “Aspecten van het vroeger zestiende-eeuws stadsbeeld van Antwerpen. Het belang van het vogelvlugplan uit 1524-1528” (Historiant – Jaarboek voor Antwerpse Geschiedenis 3 (2015)). Het boek “Antwerpen verbeeld”, dat uitgegeven werd ter gelegenheid van de tentoonstelling, is ook nog een aanrader om dit plan en de talrijke andere plattegronden uit de 16de eeuw van Antwerpen eens te vergelijken.

Hans de Smet
[/su_spoiler]