De Algemene Vergadering van de Vrienden MPM ging door op donderdag 8 juni 2023.
Het was een stralende dag waarvan nadien kon genoten worden in de prachtige tuin vol bloemen. Er waren zo’n 36-tal personen aanwezig.
Deze Algemene Vergadering gaf de financiële toestand van onze vereniging weer, maakte de statuten en het intern reglement up-to-date en (her)benoemde nieuwe bestuurders.
Na deze vergadering gaf Zanna Van Loon, conservator oude drukken en handschriften MPM, toelichting over twee bijzondere recente aanwinsten:
– de aankoop van een bijzonder exemplaar van de Orthographiae ratio van Aldus Manutius, gedrukt door Christoffel Plantijn in 1564 en gebonden in een boekband met de stempel van de Gulden Passer.
– het zeventiende-eeuwse in Amsterdam gedrukte boek Instructie der zee-vaert, dat geschonken werd door de heer Leo Van Cleemput.
De Orthographiae ratio van Aldus Manutius, de Jonge (1547-1597)
Aldus Manutius de Jonge was een vooraanstaand drukker. Hij was de zoon van Paulus Manutius en de kleinzoon van Aldus Manutius de Oude, een van de grondleggers van de gestandaardiseerde interpunctie.
In 1561, op veertienjarige leeftijd, publiceerde hij de Orthographiae ratio. Deze zet een systeem uiteen voor de uniforme spelling van Latijnse woorden.
In het werk zijn Latijnse woorden alfabetisch gerangschikt en omschreven met oude citaten en reproducties van Romeinse transcripties. Aldus leverde hiermee een belangrijke en blijvende bijdrage aan de standaardisering van de Latijnse spelling.
De eerste editie van dit kleine werk in 1561 kende een ongekend succes en populariteit, waardoor er behoefte was aan een uitgebreidere editie.
In 1564 gaf Christoffel Plantijn een nieuwe editie van de Orthographiae ratio uit.
Orthographiae ratio van MPM
Zanna Van Loon ging, na een overzicht van de herkomst van het nieuw verworven werkje, dieper in op twee aspecten:
1. Het bandje
Het is een Plantinbandje, niet gemaakt door Plantin zelf, maar wel voor of bij Plantin. Het bevat een goudstempel op het plat die verbonden is aan zijn bedrijf. Er waren al enkele dergelijke bandjes in de collectie. Dit is het vierde.
De bruin-marokijnen band nodigde onderzoekers in het verleden al uit tot enkele hypotheses. Een mogelijke, eerder geponeerde, hypothese is dat we hier te maken hebben met een meesterproef van een leerling-boekbinder vanwege de eerder slordige goudlijnen op de band. De vergelijking met de andere gelijkaardige banden uit die periode en aftoetsing bij geraadpleegde boekband-experten doet echter vermoeden dat het hier om een boekhandelaarsband (een ingebonden exemplaar als toonvoorbeeld in de Plantinse boekwinkel) of een presentatieband gaat (om te schenken aan nauwe en vooraanstaande contacten).
2. Kriskras afgedrukte lettertjes
In het bandje zijn op willekeurige pagina’s kriskras letters afgedrukt in de buitenmarge van het drukwerk. De letters lijken fijner afgedrukt te zijn dan de tekst zelf. Ze staan ook niet gelijnd zoals de tekst. Soms komen ze voor tussen de regels in de witruimte.
Dit verschijnsel is tot op heden in geen enkel ander werk teruggevonden. De zoektocht naar verklaringen is nog niet afgerond. Er is volgend jaar een presentatie op een congres gepland en ook een publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift.
De instructie der zee-vaert
Na deze boeiende lezing over dit eigenaardige werk werk van Manutius verplaatste het gezelschap zich naar de zaal van de wandtapijten waar het boek Instructie der zee-vaert lag uitgestald. Dit boek werd door de heer Leo Van Cleemput aan het museum geschonken.
Het boek, een handzaam navigatie-instrument en leerboek voor zeelui dat Abraham Migoen in 1609 of 1610 in Rotterdam uitgaf, is van de hand van Jan vanden Brouck, een lesgever in de zeevaartkunde. Het werk bevat verschillende uiteenzettingen over zeenavigatie, kosmografie en wiskundige berekeningen, en is rijkelijk versierd met illustrerende houtsneden en volvelles. Deze volvelles zijn losse papieren onderdelen die met touwtjes vasthangen aan het boek en beweegbaar zijn om allerlei berekeningen en voorspellingen te maken.
De heer Van Cleemput erfde het boek van zijn vader, Fernand Van Cleemput (1906–1979), die zijn leven wijdde aan de zeevaart. Na enkele keren de oversteek te hebben gemaakt naar New York (eenmaal bij de Red Star Line), werkte Van Cleemput op zee, eerst als matroos, aspirant-ter-lange-omvaart en dan als officier in het leger. Hierna ging hij aan de slag als docent aan de Hogere Zeevaartschool te Antwerpen. Tijdens Wereldoorlog II maakte hij actief deel uit van het verzet door de beweging van Duitse schepen en hun radaruitrustingen bij te houden in de Antwerpse haven. Om die reden sloot de Gestapo hem zelfs een tijdje op in de gevangenis van de Begijnestraat. Tijdens zijn lange carrière kocht Van Cleemput enkele oude drukken voor zijn persoonlijke bibliotheek, waaronder de Instructie der zeevaerdt. Het spreekt voor zich dat zijn expertise en passie voor het ruime sop de beweegredenen vormden voor zijn aankoop.
Het exemplaar is een zeldzame, nog onbekende staat van het werk, opgedragen aan de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Het vormt een niet te verwaarloosbare aanwinst voor het museum. Het boek is immers grotendeels gebaseerd op de Spieghel der zeevaerdt van Lucas Jansz Waghenaer, dat in 1584 en 1585 van de persen kwam bij de Plantijnse drukkerij in Leiden. Op die manier toont het aan op welke manier de kennis vervat in een Plantijnse editie doorleeft in latere werken.
Na een dankwoord van Iris Kockelbergh, directeur MPM werd de bijeenkomst afgesloten door een prettige receptie in de mooie tuin van MPM.
Onder de zonovergoten hemel konden de genodigden van gedachten wisselen en nieuwe ideeën voor de werking van de Vrienden aanbrengen.
Authors: Zanna Van Loon, Patrick Goossens, François Gyselinckx
