Aan de hand van 46 boeken uit de vroegste periode van de drukpers schetste Goran de delicate metamorfose van de vormgeving. Hij belichtte de overeenkomsten en verschillen met handschriften en behandelde de overgang van gotische naar romeinse lettertypen. Ook stond hij stil bij de ontwikkeling van de titelpagina en het vindingrijke spel met de typografie.

In de tentoonstelling schitterden het oudste gedrukte boek van Belgische bodem en  nog 17 andere 15e-eeuwse drukken. Deze lagen naast 2 dozijn pareltjes van ontluikende renaissancetypografie.
De prachtwerken komen alle -op het oudste boek na- uit privéverzamelingen van Vlaamse bibliofielen. Van sommige van deze uiterst zeldzame edities zijn geen andere exemplaren op Belgische bodem bekend. Andere exemplaren zijn dan weer uniek door hun frisheid en prachtige tinten waarmee ze in de 15e en vroege 16e eeuw met de hand werden ingekleurd.

Alle aanwezige Vrienden MPM waren zeer tevreden dat ze deze tentoonstelling met de enthousiaste uitleg van Goran Proot hadden bijgewoond.

 

De tentoonstelling gaf een impressie van hoe communicatie in het verleden en heden verliepen.  De interactieve expo Conn3ct zette beide media tegenover elkaar. Negen multimediale consoles en 50 boeken uit de vroege zestiende eeuw toonden het verband tussen de kracht van de drukpers toen en de impact van de sociale media nu.
Beide media groeiden uit tot massamedia met ongekende mogelijkheden, pamfletten en tweets werden/worden als instrumenten gebruikt van ideeënverspreiding of polemiek.

Vijf eeuwen geleden schreef Luther korte pamfletten die in één dag werden geproduceerd en zijn tegenstanders deden hetzelfde. Ze lieten de persen draaien, ontketenden revoluties en verdeelden de wereld in voors en tegens.

In Antwerpen werd Luthers hervorming snel populair. Maar de overheid trad er streng tegen op. Zo werden in 1523 in Brussel twee Antwerpse augustijnen als ketters verbrand. Toch bleef de lutherse gemeenschap in Antwerpen nauwe contacten onderhouden met Luther, zoals deze brief laat zien. Luther laat zich hierin negatief uit over de Antwerpse sekte van ‘loisten’, een soort wederdopers, volgelingen van een zekere Eligius Pruystinck (actief 1525-1544), ook wel bekend als ‘Loy de Schaliedekker’.

Nadat de aanwezigen de prachtige selectie boeken hadden bekeken, met bijkomend commentaar van Frans die honderduit vertelde, en ook de moderne varianten van communicatie hadden uitgeprobeerd werd er koers gezet naar de Sint-Andrieskerk.

 

We namen niet de kortste weg, wel een weg waar we door Frans weer op heel wat geschiedkundige wetenswaardigheden werden getrakteerd.
We passeerden langs de gebouwen van AMUZ. Dit was voordien een augustijnerklooster, maar dan wel van de contrareformatorische tijd. De kerk werd gebouwd door Wenceslas Cobergher tussen 1615 en 1618 onder impuls van de zeer katholieke aartshertogen Albrecht & Isabella. Het oorspronkelijk augustijnerklooster werd ruim een eeuw eerder gebouwd, weliswaar elders: op de plaats waar nu de Sint-Andrieskerk staat. Omdat de monniken van dat klooster sympathiseerden met Luthers leer werden er twee terechtgesteld en hun klooster vernield.

Via de Kammenstraat liepen we door de Ijzerenwaag richting Nationalestraat en de Augustijnenstraat. Dit bracht ons door de straat waar de rijke Joodse bankiersfamilie Fugger een concessie had om ijzer te wegen en te verhandelen langs de haven: IJzerenwaag. Die Fuggers – oude Antwerpenaars kennen wellicht nog de afgeleide bijnaam ‘rijke fokker’ voor een welstellend iemand – werkten eigenlijk mee in het opzetten van een systeem van financiële ondersteuning en leningen voor de bouw van de Sint-Pieterskerk in Rome. Zij zorgden voor de kapitalisering van de aflaatgelden. Net die koehandel van de aflatenpraktijk was een doorn in het oog van Maarten Luther.

Verder op het pleintje staat het standbeeld van dichter Thedoor Van Rijswijck. Een gelegenheid om te vertellen over de strijd tussen liberalen en katholieken in de negentiende eeuw. De liberalen zullen de ontvoogdingsstrijd van de protestanten, kernachtig uitgedrukt in de leuze “Vive les Gueux” ideologisch recupereren en naar hun hand zetten. De zestiende eeuw wordt dan het imago van het liberalisme, ook in de architectuur en de kunst.

De zeer leerrijke wandeling werd afgesloten met een pauze in de kerk van Sint-Andries waar we op koffie werden getrakteerd door pastoor Rudi Mannaerts.

 

Na de koffie nam Frans ons mee in de tentoonstelling Lutherse Lente waar hij geheel in zijn sas kon vertellen over Luther.

Alhoewel iedereen met Ieper meteen de associatie maakt met WO I en Flanders Fields heeft deze stad ook andere bezienswaardigheden. De Vrienden van het Museum Plantin-Moretus zorgden dat wij alvast de kans kregen om het Hotel Merghelynck te bezoeken. Deze patriciërswoning werd opgericht in 1774 door François Merghelynck, trésorier en hoofdbaljuw. In 1892 werd het hotel aangekocht door Arthur Merghelynck, stadsarchivaris en achterkleinzoon van de oorspronkelijke bouwheer. Arthur Merghelynck richtte het huis in, in Franse stijl met prachtige salons en boudoirs met een mooie collectie van zilverwerk, schilderijen en Chinees en Japans porselein. In 1894 werd het museum en toegankelijk voor het publiek. In 1908 schonk Merghelynck het, samen met het kasteel in Beauvoorde, bij testament aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Wetenschap en Letteren. In 1915 werd het huis volledig verwoest door bombardementen. Gelukkig was de inboedel in veiligheid gebracht, zodat na de heropbouw in beginjaren ’30, het huis terug zijn oorspronkelijkheid terug kreeg. De museumopstelling heeft respect voor het verleden maar legt ook waardevolle hedendaagse accenten. Zeker een aanrader!

Na een gezellige lunch ging het dan richting Wulveringem (Veurne) voor een bezoek aan het kasteel Beauvoorde. Dit kasteel met oorsprong in de 12de eeuw werd in 1875 gekocht door Arthur Merghelynk. Hier kon de romanticus zichzelf volledig laten gaan met een wel erg persoonlijke visie op de verbouwing en inrichting van een middeleeuws kasteel. En misschien is dat nu het interessante aan deze plek, de veranderende inzichten op het verleden, hoe we daar mee omgaan en hoe we dit verleden conserveren, tonen en communiceren. Waar Hotel Mergelynck in Ieper harmonie uitstraalt, heb je in dit kasteel moeite om echt en onecht te onderscheiden. Een aanrader is het mooie park rond het kasteel, de dorpskerk en het harmonieuze kerkhof. Ook de museumshop met streekproducten verdient een bezoek.

Een mooi en waardevol bezoek, een fijne dag. Hier past dank aan An Van Houtte voor de organisatie.

Erna Croenen

Plantijn, van opleiding boekbinder, was afkomstig uit het Franse Saint-Avertin bij Tours. Hij vestigde zich in Antwerpen als boekdrukker en uitgever. Zijn bedrijf werd een van de meest toonaangevende in het Europa van die tijd. Hij had 5 dochters en geen mannelijke opvolger waardoor de drukkerij overgenomen werd door zijn schoonzoon Jan Moerentorf, wiens naam gelatiniseerd werd  tot Moretus.

Generaties Moretussen volgden elkaar op aan het hoofd van een bloeiend bedrijf. In 1768 stierf Frans Jan Moretus en liet hij een weduwe, Marie-Thérèse Borrekens, achter met vijf minderjarige zonen en in verwachting van nog een dochtertje. Deze energieke dame hield de drukkerij in stand en investeerde in een zomerverblijf in Ekeren, het Hof Ter Borcht.

Haar kinderen breidden het bezit verder uit waardoor aan het begin van de Belgische omwenteling een groot deel van Ekeren in hun bezit was. Een kleinzoon, Eduard Moretus, verkocht de historische schat aan de Vrijdagmarkt, voor een redelijke prijs, aan de stad om het als museum in te richten.
In Ekeren investeerde Eduard Moretus in onderwijs, richtte een harmonie op en zetelde in het bestuur ervan en dat van de kerk, deed aan politiek en nam als dijkgraaf zijn verantwoordelijkheid. Hij bouwde er eveneens het Moretushof, de thuishaven van zijn familie.

Overal gedurende de wandeling waren aanknopingspunten terug te vinden met de familie Moretus en kregen we boeiende verhalen te horen. Geen betere gids hiervoor dan Bert Van den Bossche, die gepassioneerd is door de geschiedenis van de Moretussen én van Ekeren!

Bedankt, Bert, voor je enthousiaste begeleiding gedurende een veel langere wandeling dan gepland.  

Mia Gypen

Deze grote prent – te zien in MPM-  is een houtsnede (95 cm / 65 cm) en bestaat uit 6 houtblokken waarvan de afdrukken aan elkaar bevestigd worden. De prent is ontworpen en getekend door Jost Ammann, gedrukt en uitgegeven in Augsburg door Michael Manger (eerste uitgave 1585). De prent werd opnieuw uitgegeven in Augsburg in 1610 en 1622 door Wilhelm Petter Zimmermann. Daarna volgde er nog een niet-gedateerde uitgave door een niet-gekende drukker-uitgever.

De voorstelling is een ode aan de handel en is aan de hand van verschillende taferelen een weergave van de activiteiten en gebeurtenissen uit het beroepsleven van een koopman. De thema’s die we in de prent terugvinden zijn: boekhouden, jaarmarkten, allegorische voorstellingen, beelden uit het dagelijks leven in een handelsonderneming. Ze bevat vrij veel teksten die typografisch zijn gezet, meestal in versvorm en die uitleg geven over de afgebeelde onderwerpen. Deze teksten kunnen verschillen naargelang de uitgave en er zijn 19e-eeuwse drukken bekend zonder teksten.

De aanleiding of de opdrachtgever van deze prent is niet bekend, maar volgens een van de opschriften in de eerste uitgave zou de voorstelling gebaseerd zijn op een idee van een zekere Johann Neudorfer, stadsontvanger, secretaris en rekenmeester van de stad Neurenberg waar hij ook sierschrift en wiskunde doceerde.

Boekhouding

Verschillende onderdelen van de prent en van de teksten verwijzen naar de principes en de praktijk van boekhouding, wat wijst op het belang dat de auteurs hechtten aan een grondige boekhoudkundige kennis als voorwaarde om een bloeiende handelsonderneming uit te bouwen.

De jaarmarkten

In de prent wordt aandacht besteed aan markten en jaarmarkten die in verschillende steden van Europa plaatsvonden. Zo zijn er 171 wapenschilden van steden afgebeeld met toevoeging van hun naam en volgens de maand waarin de marktactiviteit plaatsvindt. Jaarmarkten zijn een zeer belangrijke factor in de handelseconomie.

De voorstelling van de rede van Antwerpen

In het midden van de prent bewondert men een panoramisch gezicht op de rede van Antwerpen. Antwerpen in de 16e eeuw was een icoon van het economische leven in een van de welvarendste streken van Europa.

Mijnbouw

In de prent wordt ook aandacht besteed aan de mijnbouw, want deze had een belangrijke betekenis voor de ontwikkeling van de rijkdom van Centraal-Duitsland. Tot aan de massale invoer van zilver uit de nieuwe wereld was Duitsland een van de belangrijkste zilver-producenten, maar ook koper was een belangrijke koopwaar.

Ludo Van Herck

Meer op:
http://www.museumplantinmoretus.be/nl/pagina/allegorie-van-de-handel

Op de uitnodiging en in de Cultuurkrant van de gemeente Kalmthout voor de activiteit van de Vrienden van het Museum Plantin Moretus vzw stond een afbeelding van het voorplat van een boek in Nederlandse vertaling (1903) van Lilian Turner: Drie nieuwe kameraden.

Aangrijpend detail was de uitleg van de uitgever bij de tekening op de kaft. “De uitgave van de firma Van Goor en Zonen, goed gesoigneerd, met de vriendelijke illustraties, met zijn band vol lachende vroolijke indische kers stylisch tusschen ranke bladslingers, is een lief en welkom geschenk voor ieder jong meisje zoo tussen 13-18… ‘t Is wel héél goed dat die eens frissche jonge vrouwenzieltjes door Lilian Turner’s bril kijken, dan gaat dat modern-cynische er wel wat van af.” Aldus Ellen Forest in De Hofstad.
Een prachtig schutblad met florale motieven in artdecostijl, gedrukt bij Buschman, een herbarium uit 1841 waar de plant- en bloemmotieven sober doch oogstrelend uitnodigen tot genieten, talrijke (moraliserende) prijsboeken van rond de eeuwwisseling 19e-20ste eeuw, een prachtige artdecokaft met sierlijke plantmotieven.

Verder Cruydtboecken en afbeeldingen van een plantenmarkt, Thijssens beschrijving van de natuur, jeugdboeken van vroeger en nu, lederen kaften van gebedenboeken met bladmotieven in goud… te veel om op te noemen, het was er allemaal te zien.

Ook de verwijzing naar de druktechnieken hoorde er bij. Daarvoor was de bijdrage van ons bestuurslid Patrick Goossens overtuigend. Er waren drukplaten in hout, koper en zink. Prachtige uitgewerkte platen voor boekkaften in koper, en loodzware gegoten letters. Vooral zijn 19e-eeuwse drukpers lokte de bezoekers aan het einde van de rondleiding. Het werd een drukdemonstratie van een spar uit het Cruydtboek van Rembert Dodoens.

Bij de opening verwelkomde Arboretum-conservator ir. Bram Rammeloo de aanwezigen. Hij verwees naar de boekentraditie van de vorige eigenaars van de plantentuin, de familie De Belder. Die hadden een schat aan boeken over bomen-bloemen-planten. De collectie werd jammer genoeg openbaar verkocht. Speciaal voor de opening van de tentoonstelling had Rammeloo de inventaris meegebracht van die enorme boekenschat. Daarom verheugde hij er zich in dat de Vrienden van het Museum Plantin-Moretus met hun tentoonstelling de aandacht kwamen trekken op de culturele schat van boeken die inhoudelijk, maar vooral met afbeeldingen, de link leggen met de levende bomen-planten-bloemen in het 13 ha grote Arboretum. Hij wenste de Vrienden ook succes toe met het bekendmaken van hun vereniging in de Noorderkempen, zodat geïnteresseerden mogelijk als nieuw lid zouden aansluiten.

Voorzitter Jean-Pierre Tricot bedankte de conservator voor de gastvrijheid aan de Vrienden geboden voor het organiseren van deze tentoonstelling. Hij bedankte ook alle Vrienden die bereid waren voor deze tentoonstelling boeken en drukmateriaal ter beschikking te stellen.

 

 

 

Bestuurslid Frans van den Brande legde de nadruk op het feit dat vele kunstminnende leden van het Arboretum deze tentoonstelling zullen bezoeken. Velen komen uit de gemeenten van de Noorderkempen, maar anderen ook uit Zeeland en Noord-Brabant. Vooral tijdens de weekeinden was er veel bezoek, opvallend veel drukkers, komende van Goes tot Etten-Leur, de gemeenten ten noorden van Antwerpen, nogal wat Vrienden-leden uit het Antwerpse.

Op 18 december viel het doek over de activiteiten en sloot het Arboretum voor een korte winterslaap tot medio januari. Tijdens de tentoonstelling werden een aantal belangstellenden lid van de Vrienden, anderen namen de gegevens voor aansluiting mee om zich van thuis uit als nieuwe Vriend aan te melden. Plezierige anekdote hierbij is dat een aantal Vrienden van MPM zich inschreven als lid van het Arboretum: een model van uitwisseling.

Aan alle bruikleengevers en medewerkers bij de opmaak van de tentoonstelling: hartelijke dank!

(fvdb)

Spreker gaf aan de hand van de resultaten van haar onderzoek weer hoe de evolutie van de ‘smaak’ verklaard kan worden vanuit de geschiedenis. Zij is dan ook historica met een culinaire passie.

Waarom komt een tomaat toch niet in aanmerking als dessert, waar het eigenlijk om een vrucht gaat? Hoe kwam het dat bij de Romeinen vooral honing, rozijnen, dadels maar ook azijn de ‘smaakmakers’ waren? Waarom waren in de middeleeuwen peper, gember, kruidnagel en kaneel de toonaangevende smaakmakers, zij het dan wel alleen in de meer welgestelde keukens. Waarom liet men in de nieuwe tijd die smaakmakers dan weer los, en werd de deur geopend tot meer ‘frissere’ gerechten?

Dit alles, en veel meer, werd geplaatst in een ruimer historisch kader. Specifiek werd de situatie in Antwerpen belicht door talrijke voorbeelden uit het rijke archief van het Museum Plantin-Moretus.

Tijdens een pauze werden de gasten uitgenodigd tot een proeverij van verschillende culinaire hoogstandjes uit de vorige eeuwen, met onder meer pompoensoep, kweeperenconfituur volgens het recept van Nostradamus (jazeker, hij schreef ook een kookboek) en versgebakken worteltaart. Alles door te spoelen met een glaasje tafelbier.

Daarna ging het verder met een inzicht in het ontstaan van de nationale keukens, en de groeiende aandacht voor de regionale diversiteiten. Dat kon mooi aangetoond worden worden middels de publicatiedata van verschillende kookboeken door de eeuwen heen. De lijn werd helemaal doorgetrokken tot de Guide Michelin, wat ons tot het hedendaagse ‘voedsel-hypen’ brengt met de enorme populariteit van kookboeken en dies meer.

Met de goede raad om ook tijdens de komende feestdagen eens een historisch recept uit te proberen konden we voldaan huiswaarts keren. De recepten, en veel meer, kan je terugvinden in het boek ‘Smaak!’ uitgegeven bij het Davidsfonds. De aanwezigen hadden de gelegenheid om het meteen aan te schaffen.

Patrick Goossens